پارێزەر: نەشاد عومەر
لە بابەتی گرێبەستی هاوسەرگیری و داواکانی پەسەندکردنی هاوسەرگیری دەرەکی دادگانی سەر بە ئەنجومەنی دادوەری هەرێم کار بە یاسای باری کەسێتی عێراق دەکەن، لەگەل ئەو هەموارکردنانەوەی کە لە هەرێم کراوە ،لە هەمواری یاساکە کە بە ژمارە ١٥ لە سالی ٢٠٠٨ لە پەرلەمانی کوردستان کراوە بە رادەیەکی زۆر هێنانی ژنی دوەمی قەدەغە کردوە و بواری هێشتوەتەوە بۆ هێنانی ژنی دوەم بە مەرج و ئەگەری زۆر قورسەوە کە بە دەگمەن نەبێت لە هیچ پیاو و ژنێکدا بەدی ناکرێت.
بە پێی هەموارەکەی کورستان هیچ پیاوێک بۆی نیە زیاتر لە لە ژنێک بهێنێت مەگەر ئەوەی کە ژنی یەکەم نەخۆش یان نەزۆک بێت و پیاو توانای دارایی هەبێت و بەڵێنی دادپەروەری بدات لە نێوانیان و لە سەروی هەموشیەوە دەبێت ژنی یەکەمی رازی بێت بۆیە ئەگەر ئەو هۆکارانەش هەبێت و ژنی یەکەم رازی نەبێت ئەوا هێشتا پیاو ناتوانێت ژنی دوەم بهێنێت.
بەڵام ئەگەر هاتو پیاوێک لە دەرەوەی دادگا ژنی دوەم و زیاتری هێنا و گرێبەستی دەرەکی کرد، هێشتا ناتوانێت لە دادگاکانی هەرێم داوای پەسەندکردنی ئەو گرێبەستە دەرەکیە بکات، چونکە بە پێی یاسا مارەکردنی دەرەوەی دادگا تاوانە و لە کاتی رەوانەکرنی ئەو ژن و پیاوە بۆ دادگای لێکۆڵینەوە سزاکەی بە پێی هەمان هەموار لە بڕگەی پێنجەمی مادەی ٧ کە سزاکەی پێکدێت لە دەستگیرکردن لە نێوان سێ تا پێنج ساڵ غەرامە.
لێرەدا پرسیارەکە ئەوەیە ئەو رێژە زۆرەی فرەژنی چۆن دەکرێت و لە کام دادگا ئەنجام دەدرێت و بۆچی هەموارەکەی کوردستان هیچی پێناکرێت؟
بەشی هەرە زۆری ئەوانەی کە ژنی دوەم دەهێنن بۆ ئەنجامدانی پرۆسەکە رودەکەنە دادگانی دەرەوەی دەسەلاتی ئەنجومەنی دادورەی هەرێم بەم شێوازانە:
یەکەم: دەکرێت لە هه‌رێم و لە دەرەوەی دادگا کەسێک ژنی دوەم بهێنێت و بە ئامادەکردنی دو شایەت لە یەکێک لە دادگاکانی باشور گرێبەستەکەی بکاتە یاسایی و لە رێگەی داوای (هاوسەرگیری دەرەکی)یەوە خۆی لە هەمو ترس و دڵەڕاوکێیەک رزگار بکات کە بێگومان ئەمە لە رێگەی بریکاریشەوە دەبێت.
لێرەدا راستە بە پێی یاسای عێراقیش مارەکردنی دەرەوەی دادگا تاوانە، بەڵام بە کردەیی لە هەمو ئەو دادگایانە سزای ئەو تاوانە بە غرامەیەکی زۆر کەم کۆتایی دێت یان بە راگرتنی سزا (ایقاف تنفیذ)ی پیاوەکە یان بە شێوەیەکی زۆریش لە ئاستی واقعدا بە هۆی هەمو ئەو رەوایەتدانانەی لە عێراق بە هێنانی ژنی دوەم دراوە ئەوا بەشی زۆری ئەو دۆسێیانەی کراونەتەوە ئاسانکاری زۆری یاسایی و نایاسایی دەکرێت بۆ داخستنیان،
دوەم: دەکرێت وەکو هەر گرێبەستێکی تری ئاسایی لەو دادگایانە گرێبەستەکەی ئەنجامبدات و تەنها ئەو چەند مەرجەی تێدا بێت کە یاسای عێراقی دایناوە ئەتوانێت ژنی دوەم و زیاتر بهێنیت. مەرجەکانیش بونی پێویستییە بۆ ژنی دوەم و بەدیهێنانی یەکسانیە لە نێوانیاندا، گەرچی لێرە و لەوێ هەوڵ و هەڵوێستی دژ دەنرێت لەم دیاردەیە و وا پیشان ئەدرێت دیاردەیەکی نەویستراوە، بەڵام لە بەرئەوەی دیاردەکە لە پرۆسەیەکی تەواو یاسایی و شەرعیدا ئەنجام دەدرێت هیچ لەو هەوڵانە نەک نەبونەتە هۆی کەمبونەوەی دیاردەکە، بگرە به‌ریان به زیادبونیشی نه‌گرتوه و هەمو ئەو پیاوانەش کە پرۆسەکە لە دادگاکانی عێراق دەکەن دەبنە خاوەنی گرێبەستێکی یاسایی و لە لەلایەکی دیکەشەوە دەبنە خاوەنی حوکمێکی دادگای سزایی کە لەسەر ژنی دوەم سزای داون.
بەم شێوەیە لە کوردستان هیچ سکاڵایەکیان لەسەر ناجوڵێندرێت و گەر بشکرێتەوە ئەنجامەکەی داخستنە، چونکە بە پێی یاسا هیچ کەسێک لەسەر یەک تاوان دو جار دادگایی ناکرێت و هیچ دامودەزگایەکی حکومەتی هەرێمیش بە دادگاکانیشەوە ناتوانن کار بە بریار و حوکمەکانی دادگاکانی عێراق نەکەن، چونکە کارێکی نادەستوریە.
بۆیە ئەو هەموارەی کە پەرلەمانی کوردستان کردی له یاسادا بۆ رێگەگرتن لە فرەژنی و هەر هەموارێکی تریش دەشێت بکرێت، هێزی یاسایی زۆر لەوە کەمتر دەبێت کە بتوانێت کۆمەڵێک بابەت یەکلا بکاتەوە.
بۆنمونە: هەموارەکە بە هیچ شێوەیەک ئاماژە بەوە ناکات کە ئایا پیاوانی نیشتەجێی هه‌میشەیی هەرێم دەتوانن لە دادگاکانی باشور گرێبەستی هاوسەرگیری بکەن یان نا، هاوکات هەموارەکە هیچ کات توانا و هێزی ئەوەی نیە کە دادگاکانی سەر بە عێراق جێبەجێی بکەن، بە هیچ شێوەیەکیش ناوی گرێبەستی هاوسەرگیری لە بەردەم دادگاکانی عێراق دا نەهێناوە، هەموارەکە باسی ئەوەشی نەکردوە کە ئەو پیاوانەی ژنی دوەم دەهێنن و ئەو ژنی دوەمە بە رەگەزنامە و بە شوێنی نیشتەجێبون خەڵکی ناوچەکانی باشوری عێراقە، چۆن مامەڵەیان لە گەڵ دەکرێت، ئەمانە و چەندین نمونەی تر کە ئێستا سەریان هەڵداوە و هەموارەکەی هه‌رێم لە بەردەمیاندا دەستەوە‌ستانە و جێگای ئەو نمونانەی تێدا نابێتەوە.
لە لایەکی دیکەوە ئەگەر وای دابنێین دۆسیەكی فرەژنی لە کوردستاندا هەیە و دەبێت بەمشێوەیە روە یاسایاکەی تێبگەین، دەبێت ئەوە بزانین کە هێنانی ژنی دوەم و فرەژنی لە چوارچێوەی ئەو تاوانانەیە کە بە تاوانەکانی مافی کەسی دادەنرێن بە پێی یاسای بنەماکانی دادگایی کردنی سزایی «اصول المحاكمات الجزائیه» و بە پێی مادەی ٣ـی یاساکە تەنها ئەو ژنەی کە ژنی بەسەردا هێنراوە دەتوانێت سكاڵا بکات و بەهیچ شێوەیەک داواکاری گشتی و هیچ کەسێکی تر مافی جوڵاندنی سكاڵا و هەواڵ دانیان نیە و ماوەی سكاڵاش تەنها سێ مانگە، دوای ئەوە ژن ناتوانێت سكاڵا تۆمار بکات.
لای هەموانیش رونە سکاڵا تۆمارکردن لە دژی پیاو لە لایەن ژنەکەی خۆیەوە شتێکی تاڕادەی ئەستەمە و کەم ژن هەیە لە کۆمەڵگای لەم شێوەیەدا بتوانێت لە دژی پیاوەکەی خۆی پەنا بباتە بەر دادگا، بۆ ئەمەش چەندین نمونەی زیندو هەیە کە چەندین ژن گەرچی ناڕازیبون و بە تەواوی بە هۆی ژنی دوەمەوە، بەڵام نەیانتوانیوە سکاڵا بکەن بۆیە بە پێی یاسای باری کەسێتی هەرێم تەنها کارێک بکرێت ئەوەیە ژنی یەکەم دەتوانێت لەبەر ئەوەی هاوسەری ژنی دوەمی هێناوە دەتوانێت بە پێی برگەی ٥ لە مادەی ٤٠ـی یاساکە داوای جیابونەوە بکات و هەمو مافە داراییەکانی دەکەوێت.
ئەمەش ئەگەر ئەو دادوەرە باوەڕی بەوە نەبێت کە ئەم هۆکارە بۆ جیابونەوە لەگەڵ شەرعدا یەک نایەتەوە، چونکە لە بابەتەکانی باری کەسێتی زۆر جار رودەدات بە هۆکاری دژیەکی یاسا و شەرع، دەقە یاساییەکان جێبەجی ناکرێت لەلایەن بەشێکی کەم لە دادگاکانەوە.
لەبارەی ئەو خاڵەشی کە ئێستا ژنان وەکو مەرج دای دەنێن لە گرێبەستی هاوسەرێتی دەینوسن و پیاو پابەند دەکەن بەوەی کە ژنی دوەم لە داهاتو نەهێنێت ، بە تێروانین لە بابەتەکە دەگەینە ئەوەی کە ئەم مەرجە هیچ هێزێکی پابەندکاری نیە و دەکرێت پیاو پێوەی پابەند نەبێت، لەو کاتەدا ژن تەنها دەتوانێت لە بەر پابەندنەبونی پیاو بەو مەرجە داوای جیابونەوە بکات ، بۆیە هیچ ڕێگریەکی یاسایی نیە لەوەی پیاو ناچار بکات فرە ژنی ئەنجام نەدات، چونکە بابەتێکی حەڵاڵە و بنەرەتێکی شەرعی هەیە.
لە کۆتایدا لەبەر ئەوەی کە هێنانی ژنی دوەم بە پێی یاسای باری کەسێتی عێراقی پرۆسەیەکی یاسایەو سزا و لێپێچینه‌وه‌كانى یاساکەی عێراق زۆر سوکه و شایەنی باسکردن نیە، چونکە ئەو مەرجانەی یاساکە دایناوە هەمو پیاوێک ئەتوانێت لە بەردەم دادوەر بە خۆی رەوا ببینێت و واپیشان بدات کە مەرجەکانی تێدایە، کە سەرەنجام دادوەر گرێبەستەکەی بۆ ئەنجام دەدات،
هەڵبەت هەر ئەمەیە وا دەکات پیاوانی دانیشتوی هه‌رێم پەنا ببەنە بەر دادگاکانی دەرەوەی هه‌رێم، چونکە بە پێی دەستوری عێراقی هەر هاوڵاتیەکی هه‌رێم بە هاوڵاتی عێراقی دادەنرێت و یاسای باری کەسێتی عێراقی بەسەر هاوڵاتیانی هەرێمیشدا جێبەجێ دەبێت و بەو شێوەیەش لەو دادگایانە پیاوانی دانیشتوی هه‌رێم دەتوانن سودمەند بن لەو فرەژنیەی کە یاسای عێراقی رێگەی پێیداوە.