* نه‌وژین، ئیراد منوچر سان ئه‌حمه‌د
لەیلا بە چاوی پڕ لە فرمێسکەوە چاوەکانی داخست و بەدەم هەناسەیەکی قوڵەوە دەستی راستی لەسەر قاچی راستی دانا و بەچاو ئاماژەی کرد کە نەهامەتیەکانی ژیان بۆ ئەو تەنها هۆکارەکەی قاچی راستی بوو، چونکە نەیتوانی وەک قاچەکەی تری تەندروست بێـت و بۆهەتا هەتایی بەهۆی ئەم قاچەیەوە نازناوی خاوەن پێداویستی تایبەتی بۆ بڕایەوە لە نێو خێزان و هاوڕێکانیدا.
لەیلا لە تەمەنی سێ ساڵی بەهۆی رووداوی هاتوچۆ قاچی راستی لەدەست دەدات و گرفتی جەستەیی بۆ دروست دەبێت. دوای ئەوەی پێ دەنێـتە نێو تەمەنی حەڤدەساڵی لە رێگەی هاوسەرگیری بەزۆرەوە دەرێت بەشوو. هەرچەندە سەرەتا لەیلا ڕەتی دەکاتەوە بچێتە نێو پرۆسەی هاوسەرگیری و دەیەوێت درێژە بەخوێندن بدات، بەڵام خێزانەکەی بە بیانووی ئەوەی کە خاوەن پێداویستی تایبەتە و مەترسی هەیە لەسەر ئەوەی لە ئایندەدا شوو نەکات وکەس نەیەت بۆ خوازبینی، ناچاری دەکەن ڕازی بێت بە هاوسەرگیرەکە.
دەڵێت: " لەژێر فشاردا شووم کرد. هەر لەسەره‌تای ژیانی هاوسەرێتیەوە ڕووبەڕووی لێدان و سوکایەتی پێکردن بوومەوە، ڕۆژێکیان هاوسەرەکەم دەستیکرد بەلێدانم، لەئەنجامدا دەستم شکاو و تووشی خوێنبەربوونی منداڵدان بووم و لە نەخۆشخانە چارەسەرم وەرگرت ".
لەیلا لەمیانەی گفتوگۆکانی ئاماژە بەوە دەکات کە چەند جارێک سکاڵای دۆخی خۆی کردووە لەلای خێزانەکەی، بەڵام باوک و دایکی ڕەتی دەکەنەوە کە داوای جیابوونەوە بکات و ئامۆژگاری دەکەن کە ئەو هێشتا لە سەرەتای قوناغی ژیانی هاوسەرێتیدایە و دەکرێت بە لەدایکبوونی منداڵیک ژیانیان بگۆڕدرێت. بەڵام وەکخۆی باسی لێوە دەکات، دوای ماوەی ساڵیک لە پرۆسەی هاوسەرگیری دەبێتە خاوەنی منداڵێک بەو ئاواتەی کەهاتنە دونیای منداڵەکەی بتوانێت گرێکوێرەکانی ژیانی هاوسەرێتی بۆ بکاتەوە. لەیلا بەردەوام دەبێت لە گفتوگۆکەی و دەڵێت: خۆم و منداڵەکەم ڕۆژ بۆ ڕۆژ دۆخی ژیان و گوزەرانمان خراپتر بوو لە ژێر فشاری لێدان وئەشەکەنجەی هاوسەرەکەم بەجۆرێک رێگری لێدەکردم هەتا منداڵەکەشم سەردانی پزیشک پێ بکەم و ژیان بۆمن زۆر سەخت بوو. بۆ ئەوەی خێزانەکەم بڕوام پێ بکەن کە هاوسەرەکەم توندوتیژیم بەرامبەر دەکات پەنام دەبرد بۆ موبایلەکەم بۆ تۆمارکردنی ئەو کردە وتوندوتیژانەیانەی کە بەرامبەرم ئەنجامی دەدا.
لەیلا باس لەوە دەکات کاتێک بڕیاری کۆتایی دەدات و خێزانەکەی ئاگاداردەکاتەوە کە دەیەوێت داوای جیابوونەوە لە هاوسەرەکەى بکات، باوکی بەتوندی ڕەتی دەکاتەوە و چەند مەرجێکی بۆ دادەنێت کە یەکەمیان دەبێت منداڵە هەشت مانگەکەی بەجێ بهیڵێت کە هێشتا شیری لەیلا دەخوات، دووەم مەرجیش ئەوەیە دەبێت بۆماوەی مانگێک لە ژوورێکی تاریکدا بەند بکرێت تا ئەو کاتەی پەشیمان دەبێتەوە لە تۆمارکردنی سکاڵا یاسایی دژی هاوسەرەکەی بۆ جیابوونەوە. بەڵام وەک خۆی ئاماژەی پێ دەکات هەر بەدەوام دەبێت لەسەر داواکەی و ناچار بە مەرجەکانی باوکی ڕازی دەبێت و مانگێکی تەواو لەبەندیخانەی نێو ماڵەکەیاندا بەسەردەبات. لەیلا دەڵێت: سەرەتا چەند شەو رۆژێک لەو ژوورەی تێدا بەندکرام زۆرئازارم هەبوو بەهۆی ئاوسان و پڕبوونی مەمکەکانم لە شیر، چونکە نەمدەتوانی بەدیداری منداڵە هەشت مانگەکەم شادبم کە وە ک هەموو دایکانی دونیا لەباوەشی بگرم و تێر شیری بکەم.
دوای ئەوەی لەیلا هەر سوورە لەسەر جیابوونەوەی لە هاوسەرەکەی باوکی ڕەزامەندی دەردەبڕێت کە مامەڵەی جیابوونەوەی لە هاوسەرکەی لە دادگا تۆماربکات .
لەیلا دەڵێت: دوای ماوەی سێ مانگ لە هاتوچۆکردنم بۆ دادگا، گرفتی زۆرم بۆهاتۆتە پێشەوە بەهۆی خراپی دۆخی تەندروستی قاچەکانم لە ڕێکردنم لە نێو بەشەکانی بینای دادگا کە وەک کەسێکی خاوەن پێداویستی تایبەت بەهۆی نەبوونی هۆیەکانی گواستنەوە وکارئاسانی بۆ کەسانی وەک من، بەڵام بە هیوای جیابوونەوە لەهاوسەرەکەم وڕزگاربوونم لە ژیانی پڕئەشکەنجە زۆرجار ئازاری جەستەی قاچەکانم لەبیردەکرد و خۆشبەختانە دوای تەواوبوونی مامەڵەی جیابوونەوەکەم لە دادگا توانیم منداڵەکەشم لە ئامێزبگرمەوە.
بەڵام تەنها لەیلا نییە کە ڕووبەڕووی توندوتیژی خێزان بووەتەوە هاوشێوەی ئەو خەنسا کە لە ساڵەکانی چلی تەمەنیدایە و لەکاتی گفتگۆکردن دەستی خستە سەر جێماوی ئەو برینە سارێژبووەی کەلەسەردەستی چەپی بەجێ مابوو وەسفی خۆی دەکات و دەڵێت: هەرگیز ئەو کاتەم بیرناچێتەوە کاتێک لەسەر سفرەی نان خواردن بووم لەپڕ خوێن لەدەستی چەپم دەچۆڕی ئەویش دوای ئەوەی هاوسەه‌رکەم لەسەر سفرەکە ئامرازیکی تیژی گرتە دەستم لە ئەنجامی توڕەبوونێکی ئاسایی و لەوکاتەدا منداڵەکەم لە باوەشمدا شیری خۆمی دەخوارد لەتاو ئازاری دەستم دەنگی هاواری من و گریانی منداڵەکەم ماڵەکەم دەنگی دەدایەوە.
سەڕەڕای بەسەر بردنی ڕۆژە سەختەکانی پڕ توندوتیژی، خەنسا هێشتا بەردەوامە لە ژیانی هاوسەرگیری و ئاماژە به‌وه دەکات کە خێزانەکەی بەتایبەتی براکانی باوەڕی پێناکەن کە ڕووبەڕووی توندوتیژی دەبێـتەوە، هۆکارەکەشی دەگەڕێنێتەوە بۆ ترسان لە ناوبانگ و پاراستنی کلتووری خێزانی و لەلایەکی دیکەوە خەنسا بەهۆی ترسی لە دەستدانی منداڵەکانی و بەهۆی دۆخی هەژاری و نەبوونی شوێنی نیشتەجێبوون بۆ خۆی و منداڵەکانی. دەڵێت: "دڵنیابووم کە ناتوانم بژێوی بۆ منداڵەکانم دابین بکەم ئەگەر لە هاوسەرکەم جیاببمەوە، بۆ یە بەناچاری بڕیارمدا کە قوربانی بەژیانی خۆم بدەم بۆ بەردەوام بوون لەژیانی هاوسەرێتیمان".
تەنها لەیلا و خەنسا نیین کە ڕووبەڕووی توندووتیژی خێزانی دەبنەوە لەلایەن هاوسەرەکانیانەوە، بەڵکو هەزارەها ژن لەسەرجەم پارێزگاکانی عێراق ڕووبەڕووی ئەم کردەیە دەبنەوە، لەنێو کۆمەڵگەیەکی پیاوسالاریدا لە ژێر پاساوی یاسایی و ئاینی و کلتووری لەناوچەکەدا.
ژنان لە هێڵی پیشەوەی قوربانی توندوتیژیەکانن
دەکرێت ئەنجامدانی کردەی توندوتیژی پیاو لەنێو خێزاندا کۆمەڵێک هۆکارى لە پشتەوە بێت، گرنگترینیان دابوونەریتی کۆمەڵگا و کلتووری پیاوسالاری لە نیو خێزانەکاندا، یان لە ئەنجامی ڕاڤەکردن و شییکردنەوەی دەقە ئاینیەکان لە روانگەی بیروبۆچونی تاکەکەسی و هەندێكجاریش پێدانی دەرفەتە بۆ ئەنجامدانی کردەی توندوتیژی خێزان لە ژێر چەتری یاسادا.
توێژەری کۆمەڵایەتی: بیلال خالد سه‌عید، جەخت لەوە دەکاتەوە کە سەرهەڵدان و پیاده‌كردنى توندوتیژیەکان لەنیو خێزاندا هۆکارەکەی دەگەڕێتەوە بۆ ناوشیاری لە نێو تاکەکانی کۆمەڵگادا کە بەردەوامی دەدات لەبەرهەمهێنانی توندوتیژی. بە ڕاشکاویش ئەوە دەخاتەڕوو کە کۆمەڵگای عێڕاقی پشتیوانی لە کلتووری توندوتیژی دەکات و ژنانیش لەم نێوەندەدا بوونەتە قوربانی ئەم کلتوورە کۆمەڵایەتیە کە ڕەگوڕیشەی قوڵ و فرەڕەهەندی هەیە و پیێیوایە یەکێک لەفاکتەرە سەره‌کیەکان بۆ سەرهەڵدانی توندوتیژی بەهۆی ئەو دۆخە ئاڵوزەی سیاسیە کە عێڕاق لەسەدەی رابردوودا پێداتێپەڕیوە و ڕووبەڕووی کۆمەڵێک جەنگی خوێناوی و ململانێى ناوخۆیی بووتەوە، دواتریش ململانێ مەزهەبیەکان فاکتەر و رێگەخۆشکەربوون بۆ په‌ره‌سه‌ندنى توندوتیژی کە لەئێستادا بووەتە بەشێک لەکلتووری ئەو وڵاتە.
سەڕەڕای ئەو فاکتەرانە، بیلال، پێیوایە نەبوونی پەروەردەیەکی دروست چ لەناو خێزان یان لە دامەزراوە فەرمیەکانی وەک قوتابخانە، فاکتەری دیکەن بۆ نەمانی چەمکی لێبوردن و یەکترقبوڵکردن لە نێو کۆمەڵگادا کە کاریگەری هەیە لەسەر ئەوەی ژیانی تاک ئاسوودە نەبێت و ڕەنگدانەوەی لەسەر ڕەفتارەکانیان لەنێو خێزاندا بەدی بکرێت، بەجۆرێک زۆرێک لە پەروەردەکردن و ئامۆژگاریەکان لەنێو ئەندامانی خیزاندا بەستراوەتەوە بە کردەی توندوتیژی و لێدانەوە و پیاویش لەم نێوەندەدا بە پاڵپشتی کلتوورە کۆمەڵایەتیەکان لە خێزاندا ئەو دەسەڵاتەی پێدراوە.
پاساوی یاسایی بۆ بەکارهێنانی توندوتیژی خێزانی
یەکێک لەو بڕگە یاساییانەی کە لە ئێستادا مشتومڕی زۆری لەسەر دەکرێت لەلایەن شارەزایانی بواری یاسا و چالاکوانانی بواری ژنان لەو ڕوانگەیەوە کە برەو دەدات بە بەکارهێنانی کردەی توندوتیژی خێزانی، بڕگەی 41 لە یاسای سزادانی عێڕاقی ساڵی 1969ـه بە جۆرێک ئەم یاسایە ئەو دەسەڵاتەی داوە بە پیاو کە لە ژنەکەی بدات لە ژێرناوی تەمبێکردن (تأدیب).
پارێزەر: مەروە عەبدواڕەزا، ئاماژە دەکات کە ئەو بڕگە یاساییە لە شەریعەتی ئاینی ئیسلام و دابونەریت سەرچاوەی گرتووە و لە یاساکەدا بە ڕوونی ئاماژە دەکات کە بەپێی یاسا و شەریعەت و دابونەریت پیاو دەتوانێت ژنەکەی تەمبێ بکات.
ئەوەش دەخاتەڕوو کە ئەم بڕگە یاساییە پشکی هەیە و یەکێکە لە هۆکارەکانی زیادبوون و بڵاوبوونەوەی توندوتیژی دژی ژن و مندڵان لە نێو خێزانە عێراقییەکاندا، چونکە بەشێوەیکی ڕەها رێگەی داوە بەهاوسەر بۆ تەمبێکردنی ژنەکەی.
ئەم پارێزەرە جەختیش لەوە دەکاتەوە کە تا ئێستا پێناسەیەکی ڕوون نییە بۆ وشەی (تەمبێکردن) لە بڕگە یاساکەدا، ئایا کەی تەمبێکردن دەگۆڕیت بۆ توندتیژی و سنوورەکانی تەمبێکردن چیە؟ ئەمانە کۆمەڵێک پرسیارن و پێویستی بەڕوونکردنەوە و شیکردنەوەیەکی یاسایی ورد هەیە.
هەروەها ئاماژە به‌وه دەکات کە ئەوەی ئێستا لە نێو کۆمەڵگەی عێڕاقیدا دەگوزەرێت بۆ تێگەیشتنیان بۆ ئەم وشەیە خۆی لەئەنجامدانی کردەی توندوتیژی دەبینێتەوە بەتایبەتی بەکارهێنانی لێدان کە زۆرجار ژنان دەبنە قوربانی لەنێو خێزاندا کە لە چوارچێوەی یاسادا رێگەی پێدراوە.
بۆ ئەم مەبەستەش (سەڵاحەدین محەمەد کەریم) مامۆستای ئاینی و وتارخوێن، ئاماژە بەوە دەکات کە لە شەریعەتی ئیسلامدا باس لە تەمبێکردنی ژن کراوە لەلایەن هاوسەرەکەیەوە، بەڵام ئەویش لە ژێر کۆمەڵێک مەرج و ڕێنماییدا دەبێت کە بەمەبەست لێی ئامۆژگاریکردن بێت.
ئەوەشی خستەڕوو کە بەپێی زۆرێک لە شیکردنەوەکانی تایبەت لە شەریعەتی ئیسلامدا لە هەندێك باریشدا ڕێگەدراوە بە بەکارهێنانی لێدان لەلایەن پیاو بەرامبەر بە خێزانەکەی کە ئەویش وابەستەیە بە کۆمەڵێک مەرج، وەک ئەوەی دەبێت لێدانێکی سووک و دوور بێت لە دەموچاو و شکاوی و زیانی جەستەیی قووڵ لەسەر کەسەکە بەجێ نەهێڵێت.
سەیران یەکێکی دیکەیە لەو ژنانەی کە قوربانی دەستی توندویژی خێزانییە و باسی دۆخی خۆی دەکات کە چەند جارێک هاوسەرەکەی لێیداوه و جەستەی خەڵتانی خوێن کردووە. زۆر جاریش سکاڵای تۆمار کردووە لە بنکەکانی تایبەت بەتوندوتیژی، بەڵام دواتر لەژێر ناوی دووبارە رێکەوتنی نیوان ژن و مێرد، دوای ماوەی چەند کاتژمێرێک هاوسەرەکەی ئازاد بووە لە زیندان. دەڵێت: "لەبەرئەوەی ڕاپۆرتی پزیشکی و شایەتم نەبوو بۆ ئەو لێدان و سوکایەتیانەی هاوسەرەکەم بەرامبەرم ئەنجامی دابوو، لەکاتی جیابوونەوەم لە دادگا وتە و لێدوانەکانم بەهەند وەرنەگیرا و زۆرێک لەم مافەکانم لەدەست دا".
رێکخراو و دامەزراوەکانی ژنان ره‌خنه له بونى بڕگەیاسایی (تەمبێکردن)ـی ژن ده‌گرن وه‌ك له بڕگە 41 لە یاسای سزادانی عێراقی دا هاتوه.
ئاوێزان نوری، لە سەنتەری پەنا، لە و بڕوایەدایە کە زۆرێک لەیاساکانی عێراق چ یاسای باری کەسێتی یان یاساکانی سزادانی عێڕاقی پێویستیان بە چاکسازی ڕیشەیی هەیە، بە جۆرێک زۆرێک لە یاساکان زیاتر لە پەنجا ساڵ بەسەریاندا تێپەڕیوە و سەرپێچی دەستووری عێڕاق و یاسا و پەیماننامە نێودەوڵەتیەکانیان تێدایە کە عێڕاق خۆی ئیمزا و پەسەندی کردووە، بەتایبەتی برگه‌ى 41ـى یاسای سزادانی عێڕاقی كه رێگە دەدات بەپیاو "تەمبێی" هاوژینەکەی بکات و پێیوایە کە ئەم یاسایە بۆ خۆی رێگەخۆشکەرە بۆ برەودان بە کردەی توندوتیژی لەژێر چەتری یاسادا، چونکە دەکرێت ئەو پیاوەی کەتوندوتیژی خێزانی ئەنجام دەدات لە کۆمەڵێک دۆخدا بێتاوان بێت و سزای یاسایی بەسەردا نەسەپێت، بەتایبەتی لە ڕوانگەی ئەم یاسایەوە ژن وەک کەسێکی کامڵ مامەڵەی لەگەڵدا ناکرێت.
ئاوێزان جەختیش لەوە دەکاتەوە کە زۆرێک لە رێکخراوەکانی ژنان هەوڵیانداوە چاکسازی یان هەڵوەشاندنەوه بۆ ئەو بڕگە یاساییانە بکرێت کەتایبەتن بە پرسی ژن و وسەرپێچی ڕێکەوتننامە و پەیماننامە نێودەڵەتییەکان دەکات، ئەویش لە رێگەی ئامادەکردنی پرۆژە یاسای بەرنگاربوونەوەی توندوتیژی خێزان و منداڵ، بۆ ئەوەی پەرلەمانی عێڕاق دەنگی لەسەر بدات، بەڵام ئەوە دەخاتەڕوو کە ئەم پرۆژەی یاسایە لە خولی پێشووی پەرلەمان نەیتوانی دەنگی پێویست بەدەستبهێت و دەرچوواندن بۆ یاساکە بکرێت. ئاماژه‌ى به‌وه‌شكرد هەوڵەکانیان بەرده‌وامە بۆ ئەوەی پەیوەندی لەگەڵ ئەندامانی پەرلەمانی عێڕاق دروست بکەن، بەتایبەتی ژنە ئەندام پەرلەمانەکان، بۆ کۆکردنەوەی دەنگی پێویست بۆ دەرچواندنى یاساكه.
ئەوەشدەخاتەڕوو بۆ زیاتر خستنەڕووی دۆخی ژن لە ڕووبەڕووبونەوەیان بە توندوتیژی خێزانی، سەنتەرەکەیان ڕووپێوییەکی ساڵی پار ئەنجام داوە بۆ زۆرێک لە پارێزگاکانی عێراق و ئەوە دەرئەنجامەیان دەستکەوتووە کە تەنها %3 ژنان لە پارێزگاکانی عێڕاق جگە لە هەرێمی کوردستان لایەنی پەیوەندیدار ئاگادار دەکەنەوە لەو توندوتیژیانەی بەرامبەریان دەکرێت و لە %88 لەو ژنانەش کە بەشداریان کردووە لە ڕوپێوییەکەدا ئاماژە بۆ ئەوە دەکەن کە لە ترسی دابونەریتی ناوچەیی و ئاشکرانەبوونی نهێنیەکان تایبەت بەئەنجامدانی توندوتیژی و نەبوونی لایەنێکی فەرمی بۆ پاراستنیان لە کاتی ڕووبەڕووبونەوەیان بە توندوتیژی خێزانی، بەشێوەیەکی فەرمی باس لەکردەی توندوتیژیەکان ناکەن کەبەرامبەریان ئەنجام دەدرێت.
هەر لەڕوانگەی هەوڵەکانەوە لە رێگەی دامەزراوە فەرمییەکان لە عێراق، ئیناس ئیسماعیل جابر، لە بەشی تواناسازی ئافرەت لە پارێزگای بەسڕە، ئاماژە بەوە دەکات کە بڕگە یاسای ژمارە 41 سزادانی عێڕاقی پێویستی بە چاکسازی هەیە و دەبێت کاری لەسەر بکرێت.
دڵنیایی ئەوەش دەدات کە دەوڵەت کاری کردووە بۆ ئەوەی ڕووبەڕووی توندوتیژی خێزانی ببێتەوە لە ڕێگەی کاراکردنی سەنتەرەکانی پاراستنی خێزان و منداڵ لە هەموو پارێزگاکانی عێراق، بەجۆرێک ئەو ژنانەی کە توندیژیان بەرامبەر دەکرێت دەتوانن سکاڵا تۆمار بکەن.
جەختیش لەوە دەکاتەوە کە ئەوان وەک بەشەکانی تواناسازى ژنان لە عێراق هەوڵەکانیان بەردەوامە بۆ ئەوەی یاسای پاراستنی خێزان و منداڵ لە کۆبونەوە و دانیشتەکانی پەرلەمانی عێراق خوێندنەوەی وردی بۆ بکرێت و پوخت بکرێت پێش ئەوەی یاساکە پەرلەمان دەرچواندنی بۆ بکات، بەجۆرێک بنەماکانی شەریعەتی ئیسلام و دابونەریتی کۆمەڵگای عێراق تێدا لەبەرچاو بگیرێت .
ئیناس ئاماژە بەوەشدەکات کە ئەوان هێشتا بەردەوامن له کارکردن بۆ ئەوەی بتوانن لە رێگەی ئەنجامدانی وۆرکۆشوپی وشیاری یاسایی و کۆنفرانس بۆ زۆرێک لەتوێژەکانی عێراق بەتایبەتی پیاوانی گەورەی خێڵەکان لەسەر کەلێنەکانی ئەم یاسایە و مەترسیەکانی وابەستەکردنی بەکلتوور و دابونەریت بخەنەڕوو، بەردەوامیشن لە پەیوەندیکردنیان لەگەڵ لیژنەی ژنان و منداڵ و خێزان لەپەرلەمانی عێراق بۆ ئەوەی بتوانن ڕۆڵی کاریگەریان هەبیت لەسەر چاکسازی لە یاساکانی سزادانی عێراقی و کۆکردنەوەی دەنگ بۆ ئەوەی یاسای پاراستنی خێزان و منداڵ لەپەرلەمانی عێراق دەربچێت، سەرەڕای ئەوەی پەیوەندی بەردەوامیان هەیە لەگەڵ ڕێکخراوە نێودەوڵەتی و ناوخۆییەکانی عێراق و بۆ ئەوەی بتوانن لە رێگەی هەڵمەتەکانی داکۆکیکردن لە بەرەنگاربوونەوەی توندوتیژی بەشداری بکەن، چونکە ڕایوایە لە ئێستادا کۆمەڵگەی عێراقی پێویستی بەڕۆشنبیرکردن و وشیاری هەیە لە بوارەکانی تایبەت بەپرسەکانی ژن.
لایخۆشیه‌وه، بەدریە رەشید، ئەندامى ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق و ئەندام لە لیژنەی ژنانى پەرلەمان، ئاماژە دەکات لەساڵەکانی 2016 بۆ 2017 کۆمەڵیک پێشنیار کراوە بۆئەوەی پەرلەمانی عێراق پێداچوونەوە بە بڕگه‌ى 41 ـی یاسای سزادانی عێراق بکات، بەڵام ئەو پێشنیارە لەپەرلەمان خوێندنەوەی بۆ نەکراوە و هێشتا وەک پێشنیار ماوەتەوە، لەکاتێکدا وەکخۆی ئاماژەی پێدەکات ئەم بڕگه‌یه سەرپێچی بڕگه‌ى 14ـى دەستووری عێراقه، چونکە لە دەستووردا هاتووە عێراقیەکان یەکسانن بـەرامبەر بە یاسا بەبێ لەبەرچاوگرتنی کۆمەڵێک جیاوازی لەوانە ڕەگەزی مرۆڤەکان، بەڵام لێرەدا تەمبێکردنی ژن لەلایەن هاوسەرەکەیەوە پێدانی مافێکە بە پیاو لەسەر بنەمای رەگەز و یەکیش ناگرێتەوە لەگەڵ بنەماکانی دەستووری عێراقی کە تێدا هاتووە دەبێت ژنان لەهەموو جۆرە توندوتیژیەک پارێزراو بن چ لە نێو خێزاندا یان لە کۆمەڵگادا .
تایبەت بەهەوڵەکانی لیژنەی ژن و منداڵ وخێزان لە پەرلەمانی عێراق و پرۆژە یاسای پاراستنی خێزان و منداڵ، بەدریە ئیبراهیم، ئاماژە به‌وه دەکات کە بۆ دەرچوونی هەموو یاسایەک لە ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق دەبێت دەنگی زۆرینە بەدەست بهێنرێت و ئەوەش پشتڕاست دەکاتەوە کە ئێستا ئەم پرۆژە یاسایە نەیتوانیوە دەنگی پێویست بەدەستبهێنێت لە پەرلەمانی عێراقدا، هۆکارەکەشی دەگەڕِێنێتەوە بۆ ئەوەی زۆرێک لە لایەنە مەزهەبیەکانى ناو پەرلەمان لەوبڕوایەدان کە ئەم پرۆژە یاسایە چەند بڕگەیەکی تێدایە پێچەوانەی شەریعەتی ئاینی ئیسلامە و لەگەڵ نەریت و کلتووری کۆمەڵگەی عێراقیدا ناگونجێت و کاریگەری هەیە لەسەر هەڵوەشاندنەوەی خێزان، جگە لەوەش بەدریە ئەوەش دەخاتەڕوو کە گرفتیان هەیە لەسەر ئەوەی زۆرێک لە ژنە ئەندام پەرلەمانەکانیش خۆیان دەنگ نادەن پرۆژە یاساکە.
بەدریە لە کۆتای قسەکانیدا بە ڕاشکاوی ئاماژە به‌وه دەکات کە لیژنەی ژن و منداڵ و خێزان لە ئەنجومەنی نوێنەرانی عێڕاق لە پەرلەماندا کارا نییە و ناتوانێت لۆبی تایبەت بە پرسەکانی ژن دروست بکات و پشتیوانی ڕێکخراوەکان و کونسوڵخانە نێودەوڵەتییەکان بەدەست بهێنێت. هەروەها ئاماژە بۆ ئەوەش دەکات کە زۆرجار لە چاوپێکەوتن و دانیشتنەکانی تایبەت به پرسەکانی ژن کە بۆ ئەندامانی ئەم لیژنەیە ساز دەکرێت، ژمارەیەکی زۆرکەمیان ئامادەبوونیان هەیە و پرسەکە بەهەند وەرناگرن.
کاریگەرییە دەروونیەکانی توندوتیژی لەسەر ژن
ڕاوێژکاری دەروونی عومه‌رعه‌لی محه‌مه‌د، ئەوە دەخاتەڕوو زۆرێک لەو ژنانەی لەلایەن هاوسەرەکانیانەوە توندوتیژیان بەرامبەر ئەنجام دەدرێت وەک ڕزگاربوو مامەڵەیان لەگەڵدا دەکرێت، کاتیک سەردانی سەنتەرەکانی چارەسەرکردنی دەروونی دەکەن و کاریگەریەکانی توندوتیژی لەسەریان دەردەکەوتووە و بەپلەی یەکەم نیشانەکانی تووشبوون بە خەمۆکی تییاندا دەستنیشان دەکرێت و دواتریش نیشانەکانی ترس و دڵەڕاوکی کە کاریگەری قووڵی دەروونی تیایاندا بەجێماوە و زۆر جاریش لۆمەی خۆیان دەکەن کە پەیوەندیان لەگەڵ هاوسەرو منداڵه‌کانیان زۆر لاوازە و ناتوانن پەیوەندییە کۆمەڵایەتییەکانیان بە شێوەیەکی دروست بەڕیوەبەرن.
عومه‌رعه‌لی، ئەوەش دەخاتە ڕوو کە زۆرێک لە کەیسەکانی توندوتیژی پێویست دەکات کە لە ژێر چاودێری پزیشکی پسپۆری دەروونی چارەسەر وەربگرن و پشتیوانیان لێبکرێت لەلایەن کەسانی نزیک لە خێزانەکانیانەوە، دەڵێت: "لە هەندێك باردا لەگەڵ کەیسەکانی قوربانی توندوتیژی ڕووبەری گرفت دەبینەوە بۆ ئەوەی بتوانین چارسەری پێویست پێشکەش بە قوربانییەکان بکەین، چونکە ژنانی قوربانی توندوتیژی کە سەردانی سەنتەرەکانی چارەسەری دەروونی دەکەن و بەرکەوتەی توندوتیژین ترسیان هەیە لە جیابوونەوە و لەدەستدانی خێزان و ناتوانن باس لە دۆخی خۆیان وەک پێویست بکەن".
لەلایەکی دیکەوە ئەم پسپۆرەی چارەسەری دەروونی ئەوە دەخاتەڕوو بۆ ئەوەی قوربانیەکانی توندوتیژی چارەسەری تەواو وەربگرن، پێویستە هاوسەره‌کانیشیان ئامادەبوونیان هەبێت لەو دانیشتنانەی کە بۆ قوربانیەکان رێکدەخرێت، بەڵام زۆرجار ئەو ژنانە ڕەتی دەکەنەوە و ئامادە نین ڕاوێژ بە هاوسەرەکانیان بکەن بۆ ئەوەی سەردانی سەنتەرەکانی چارەسەکردنی دەروونی بکەن، یان زۆرێک لە کەیسەکان بە دزی هاوسەر و خێزانەکانیانەوە سەردانی سەنتەرکانی چارەسەری دەروونی دەکەن.
لە ڕوانگەی کاریگەری توندوتیژی لە نێو خێزاندا، عومه‌ر عه‌لی جەخت دەکاتەوە کە زۆرێک له توێژینەوەکان پشتی ڕاستی دەکەنەوە کە کاریگەری دەروون درووستی و دووکەوتنەوە لە توندوتیژی لە خێزاندا هەیە لەسەر دەروونی سەرجەم تاکەکانى خێزانه‌كه، ئاماژەش بۆ ئەو نمونەیە دەکات کە ئەگەر هاتوو پیاو نەیتوانی سۆز و خوشەویستی بداتە هاوژینەکەی لە نێو خێزانەدا ئەوکاتە ژنیش ناتوانێت وەک دایکێک سۆز و خۆشەویستی بداتە منداڵەکانی.
'ماجد 'ـی تەمەن 20 ساڵ کە یەکێکە لەو کەسانەی لەنێو خێزانەکەیدا شایەتحاڵی کردەی توندوتیژیە، دەڵێت: "کردەی لێدان و سوکایەتی پێکردنی دایکم لەلایەن باوکمەوە هەڵەیەکی زۆر گەورەیە کە باوکم ئەنجامی دەدات بەرامبەر بەدایکم، بەهۆی بوونی دۆخی توندوتیژی لە نێو ماڵەکەماندا تائێستا ئێمە خاوەنی خێزانێکی بەختەوەرنین و هەمیشە لە دڵەڕاوکی و ترسدا ژیان بەسەردەبەین و مۆتەکەی جیابوونەوەی دایکم لە باوکم بەسەرمانەوەیە".
ئاسۆی کۆتاییهێنان بە توندوتیژی خێزان
حاڵەتەکانی توندوتیژی خێزان لە عێڕاقدا بەشێوەیەکی مەترسیدار لە هەڵکشاندایە و تائێستا پرۆژە یاسایەک نییە بۆ سنووردارکردنی توندوتیژییەکان کە زۆرینەی قوربانیەکان ژن و منداڵن.
بەپێی ڕووپێوی وەزارەتی پلاندانانی عێراقی بۆ ساڵی 2021 رێژەی %29 ژنان لە عێڕاق ڕووبەڕووی هەموو جۆرەکانی توندوتیژی دەبنەوە، لەماوەی چەند ساڵی ڕابردوودا عێراق نەیتوانیوە یاسای توندوتیژی خێزان لەپەرلەمان دەربکات، بەڵام لەگەڵ ئەوەشدا پشتیوانیەکان بۆ بەرەوپێشچوونی دۆزی ژن لە عیراق و پاراستنیان بەردەوامە بۆ ئەم مەبەستەش لە مانگی ئازاری ئەم ساڵدا سەرۆک وەزیرانی عێراق، محەمەد شیاع ئەلسودانی، لە لێداوانێکیدا ئەوەی دووپاتکردەوە کە ئەوان هەرگیز پاشەکشە ناکەن لەبۆ بەریگریکردن لە ژنانی عێراق لەهەموو جۆرە توندوتیژیەک و پشتگیری هەموو یاسا و ڕێسایەک دەکەن بۆبەرگریکردن و پاراستنیان.
بۆ ئەم مەبەستەش هەڵمەت و داکۆکیکردنەکان کە ئەنجامدراوە لەلایەن چالاکوان و رێکخراوەکانی ژنان ڕۆڵی کاریگەریان هەبووە لە فشارکردن بۆئەوەی ئەنجومەنی وەزیرانی عێراق پرۆژە یاسایی توندوتیژی خێزانی پەسەند بکات، ئیستاش ئەم پرۆژە یاسایە لە پەرلەماندایە و هەوڵەکانیشیان بەردەوامە بۆ کۆکردنەوەی دەنگی ئەندامانی نێو پەرلەمان بۆ ئەوەی بتوانن لە ئایندەیەکی نزیکدا دەرچواندن بۆ یاساکە بکرێت، چونکە لەرێگەی ئەم پرۆژە یاساوە دەتوانرێت چاکسازی بۆ کۆمەڵێک لەو بڕگە یاساییانەدا بکرێت کەسەرپێچی مافەکانی مرۆڤ و یاسا نێودەوڵەتیەکانن
* ناوی سەرجەم ئەو قوربانیانەی لەم راپۆرتەدا هاتون، خوازراون.