ئاڵا حسێن
مرۆڤ چەند پێش بکەوێت ئەوەندهش روبەروی کێشە و گرفت دەبێتەوە، ئەگەر بە وردی سەیری مێژوی مرۆڤایەتی بکەین ئەوەمان بۆ دەردەکەوێت کە هەر قۆناغە و روبەروی کۆمەڵێک نەخۆشی و دەرد و گرفت بوەتەوە، كه دوای توێژینەوە و ماندوبونێکی زۆر توانراوه بەسەر زۆربەی ئەو نەخۆشی گرفتانەدا زاڵ بین، بەڵام نەخۆشی و دەردەکان بەرۆکی مرۆڤەکان بەرنادهن و نەخۆشی تر سەر هەڵئەدەن، بۆیە یەکێک لەو ئەو نەخۆشی و شڵەژانەی کە لە ئێستادا گرفتی بۆ زۆر خێزانە دروست کردوە، نەخۆشی ئۆتیزمە.
مەبەست لە ئۆتیزم چیە؟
ئۆتیزم وشە و زاراوەیەکی یۆنانی کۆنە کە بە مانای گۆشەگیر و کەنارگیر دێت، بەڵام ئۆتیزم تەنها گۆشەگیریی و دورەپەرێزی و تەنهایی ناگەیەنێت، بەڵکو ئەوە یەکێکە لە نیشانەکانی ئۆتیزم.
سەرەتای سەرهەڵدانی بۆ ناوەڕاستی سەدەی بیستەم دەگەڕێتەوە، کاتێک بۆ یەکەمجار لەلایەن پزیشکی دەرونی (لیوکەنەر) بەکارهێنرا، ئەو پزیشکە لە ساڵی 1943 وتارێکی دەربارەی ئەم نەخۆشیە نوسی کە لەسەر یازدە کەس لە نۆرینگهكهى خۆی چاودێری دەکردن و لێکۆڵینەوەی لە سەر کرد، بۆی دەرکەوت ئەو نیشانەیەی کە لە سەر ئەو یازدە کەسە دەرکەوتوە تائێستا لە هیچ سەرچاوەیەکی زانستی نەیبینیوه، بۆیە ناوی لێنا: ئۆتیزم.
ئۆتیزم لە کوردستان
ئۆتیزم لە کۆمەڵگەی ئێمە مێژویەکی زۆری نیە و ماوەی چەند ساڵێکە هەندێک لە تاکەکانی کۆمەڵ زانیاریان دەربارەی پەیدا کردوە، هەندێک کەسیش لە ئەنجامی پسپۆڕی بواری کارکردنیاندا هەندێک زانیاری پێویستان لە لا کەڵەکە بوە.
ئۆتیزم یەکێکە لە نەخۆشیانەی کە زۆر ئاڵوز و هەمە لایەنە، شڵەژان و گرفتێکە کە کار لە گەشەکردنی ئاسایی ئەو کەسانە دەکات کە توشی دەبن، لە دوای تەمەنی دو سێ ساڵیەوە دەتوانرێت هەستی پێبکرێت و وردە وردە نیشانەکانی دەردەکەوێت. ئەوەی جێگەی داخە هەتا ئێستا زانست نەیتوانیوە بە تەواوی هۆکارەکانی توشبون بەم نەخۆشیە دەست نیشان بکات، بەڵام زۆربەی دەرئەنجامی توێژینەوەکان ئاماژە بۆ ئەوە دەکەن کە تێکچونی کار و چالاکیەکانی مێشک بەرپرسی یەکەمە لە توشبون بەو نەخۆشیە.
بەشێوەیەکی گشتی هەردو هۆکارەکە "بۆماوەیی و ژینگە" بەرپرسن لە توشبون بەو نەخۆشیە. مەبەست لە بۆماوەیی ئەوەیە کە هەندێک لە بەرەبابدا کەسێک یان زیاتر هەڵگری ئەو جیناتەن کە کەموکوڕی تێدایە و لە کاتی گواستنەوەی بۆ نەوەکانی داهاتو ئەگەری توشبون بەو نەخۆشیە زیاد دەکات، هۆکارە ژینگەیەکانیش هەمو ئەوانە دەگرێتەوە کە لە دوای پیتاندنی هێلکەی دایک بە سپێرمی باوک کاریگەری لەسەر کۆرپەلە هەیە، وەک: پیسبونی ژینگە بە کانزای ژەهراوی و جیوە و قوڕقۆشم، یان توشبون بە هەندێک ڤایرۆس.
یەکێکی تر لەو هۆکارانەی کە توێژینەوەکان ئاماژەی بۆ دەکەن و وادەکات ئەو مناڵانە توشی ئۆتیزم بن، کەموکورتیە لە یەکێک لە دو نیوەكهى تۆپی مێشک، بۆ نمونە لای مرۆڤی ئاسایی تۆپی لای چەپی مێشک لە کاتی پشودا زیاتر خوێنی بۆ دەچێت و چالاکتریشە، بەڵام وەک دەرکەوتوە نیوە گۆی تۆپی لای چەپی ئەو مناڵانە کەم خوێنی بۆ دەچێت بەراورد بە کەسانی ئاسایی، لەگەڵ ئەوەشدا هەردو پزیشکی دەرونی (براگدون و کامون) پێیانوایە ئەو ناوچانەی کەسی ئۆتیزم کە تایبەتن بە (زمان و قسەکردن و شارەزایی و شیتەڵکردنی داتا و دیاردەکان) کەمتر خوێنی بۆ دەچێت، ئەگەر بەراوردی بکەین لەگەڵ کەسی ئاساییدا، ئەمەش ئەوەمان بۆ رون دەکاتەوە کە لەبەرچی کەسانی ئۆتیزم لەلایەنی زمان و پەیوەندییە کۆمەڵایەتییەکان و شیتەڵکردنی داتا و زانیاریەکاندا دواکەوتون.
یەکێکی تر لە هۆکارەکان ئەو تیۆرانەیە کە دکتۆر (کەریم شەریف قەرەچەتانی) لە کتێبەکەیدا بەناوی (سایکۆلۆژیای پەروەردەی مناڵ)دا باسی دەکات: توشبونی هەندێك لەو کەسانە دەگەڕێتەوە بۆ ئەوەی کە هەستیارییان بە هەندێك جۆری خواردن هەیە کە هەردو مادەی کازین (cosen) و گلۆتین (gluten)ـى تێدایە، کە مادەی کازین لە شیری مانگا و بزن دا هەیه، مادەی گلۆتین لە گەنم و جۆ شۆفان دا هەیه. چارەسەر ئەوەیە کە ئەو خواردنانە بە کارنەهێنرێت لە خواردنی رۆژانەیاندا.
یەکێکی تر لەو هۆکارانەی کە لە تیۆریاکاندا ئاماژەی پێکراوە، لە ئامارەکانی وڵاتی بەریتانیا دەرکەوتوە، کە مناڵان توشی ئۆتیزم دەبن بە هۆی ئەو دەرزیانەی (لقاح) لێیان دەدرێت وەکو: ملە خڕێ، سورێژە و سورێژەی ئەڵمانی.
بە بڕوای پزیشکی دەرونی (لیوکەنەر) هۆکاری سەرەکی توشبون بە ئۆتیزم، کەمتەرخەمی و ساردوسڕی دایک و باوکی ئەو مناڵانەیە کە وەکو پێویست گرنگیان پێ نادهن و لە باوەش ناکرێن، یان ئەو دایک و باوکانە کە دورەپەرێزن و کەم قسە لەگەل مناڵەکانیان دەکەن و وەکو پێویست کاتیان بۆ تەرخان ناکەن.
هەندێک لە لێکۆڵینەوەکان پشتگیری لەو بۆچونەی لیوکەنەر دەکەن، بەڵگەشیان بۆ ئەوە ئەوەیە، کاتێک ئەو مناڵانە لە ژینگەی ماڵی خۆیان دور دەخرێنەوە دەبرێن بۆ شوێنێک و ژینگەیەکی تر کە گرنگیان پێ دەدرێت و سۆز و خۆشەویستان بۆ فهراههم دهكرێت و یاریان لەگەڵ دەکرێت و لە باوەشیان دەکەن، رۆژ بە رۆژ بەرەو باشی دەڕۆن و لە زۆرێک لە نیشانەکانی ئۆتیزم رزگاریان دەبێت.
نیشانەکانی
ئۆتیزم وەکو هەمو نەخۆشیەکانی تر کۆمەڵێک نیشانەی هەیە، دەتوانرێت لە رێگای ئەو نیشانەوە کەسانی توشبو دەستنیشان بکەین، لەوانە:
- لاوازی پەیوەندییە کۆمەڵایەتیەکانی توشبو کە پەیوەندی لەگەڵ کەسانی چواردەوریان زۆر لاوازە و هیچ گرنگی بە کەسە نزیکەکانیش نادات.
- لاوازی و دواکەوتنی زمان و قسەکردن و لایەنی عەقڵی کە وەکو مناڵانی تر لە کاتی ئاسایی خۆیدا فێری نابن.
- دوبارەکردنەوەى زۆر چالاکی و یاری، کەسی ئۆتیزم توانای گۆڕانکاریکردنی نیە و توانای یاریکردنی سنوردارە و بەشێوەیەکی ئۆتۆماتیکی دوبارەی دەکاتەوە.
- هەندێكجار بە بێ هیچ هۆیەک لەخۆیەوە پێدەکەنێت.
- توانای چاوتێبڕینی زۆر کەمە لە کاتی قسەکردندا سەیری کەسی بەرامبەر ناکات.
- گەشەکردنی هەستەوەرەکانیان وەکو مناڵانی ئاسایی نیە و گەشەیان دوادەکەوێت و (دەست لێدان و بۆن و تام و چێژ کردن)یان وەکو پێویست گەشە ناکات.
- ناتوانێت کۆنترۆڵی هەڵچونەکانی خۆی بکات و کەموکورتی زۆری بۆ دروست دەبێت.
لەگەڵ هەمو ئەم هۆکارانەدا، پسپۆڕانی بواری دەرونی پێیانوایە یەکێکی تر لەو شتانەی وا دەکات رێژەی ئۆتیزم لە ناو مناڵاندا زۆر بێت، سەرهەڵدان و دروستبونی تەکنەلۆجیایە بەتایبەت ئایپاد و مۆبایل، کە کاریگەری دەکاتە سەر مێشکی مناڵ بەتایبەت ئەو مناڵانەی تەمەنیان زۆر بچوکە.
ئەوانەی خرانەڕو کۆمەڵێک هۆکاری توشبونن بە ئۆتیزم، لەگەڵ ئەوەشدا چەندین هۆکاری تر هەن کە تاوهکو ئێستا زانایان و پسپۆرانی ئەم بوارە پێی نهگهشتون و نهیانتوانیوه له سەداسەد دیاری بکهن.
زۆر لە مێژوەوه وتراوه خۆپاراستن باشترە لە چارەسەر، لەبەر ئەوە زۆر گرنگە هەمو دایک و باوکێک بەتایبەت ئەوانەی کە مناڵەکانیان توشبوی ئەم نەخوشیەن، رەچاوی ئەم هۆکارانە بن و خۆیانی لێ بە دور بگرن.
چارەسەرەکان
- پێویستە دایکان لە کاتی دوگیانیدا خواردنی پڕ لە (کاربۆهیدرات و پرۆتین وڤیتامین) بخۆن، بۆ ئەوەی لە بەدخۆراکی بە دور بن، چونکە خۆراکی تەندروست بۆ مێشکی کۆرپەلە زۆر گرنگە و وادەکات گەشە دەکات.
- پێویستە ئافرەتی دوگیان بە هەمو شێوەیەک دور بێت لە جگەرەکێشان و لەلای کەسانی جگەرەکێش دانەنیشێت، هەروەها دورکەوتنەوە لە مادە کحولیەکان کە زیانی زۆر گەورەی هەیه، چونکە دەبێتە هۆی کەمی کێش لە مناڵان دا و زیان گەیاندن بە مێشکی مناڵ.
- داودەرمان کە ئەمەش بەهەمان شێوە کاریگەری خراپی هەیە، نابێت ئافرەتی دوگیان لەخۆیەوە بەکاری بهێنێت، هەروەها نابێت زۆر چا و قاوە و کۆلا بخواتەوە، چونکە مادەی کافاینی زۆری تێدایە و زیانی هەیه.
- گرژی و فشاریی دەرونی. تا دەکرێت دەبێت دایکی دوگیان لە ترس و خەم و خەفەت و دڵەڕاوکێ دوربکەوێتەوە، چونکە پەیوەندیەکی زۆر لەنێوان فشاری دەرونی و هەستیاریدا هەیە و دەبێتە هۆی ئەوەی کە مناڵ لەدوای لە دایکبونەوە زۆر هەستیار دەبێت.
- شیری دایک، یەکێکی ترە لەو هۆکارانەی کە نابێت دایکان مناڵەکانی خۆیانی لێ بێبەش بکەن، زۆر گرنگە و چەندهها مادەی سودبەخشی تێدایە کە رۆڵی هەیە لە گەشەکردنی مێشک و هەستاریی لای مناڵ کەم دەکاتەوە.
رێنمایی
رێنمایی بۆ ئەو دایک و باوکانەی کە مناڵی ئۆتیزمیان هەیە، ئەوەیە کە زۆر بە ئاگاییەوە مامەڵەیان لەگەڵ بکهن، چونکە ئەو جۆرە مناڵانە وەکو مناڵی ئاسایی نین، بە دەرکەوتنی هەریەک لەو نیشانانە پێویستە راستەوخۆ پیشانی کەسانی پسپۆڕ و پزیشكى تایبەتی بدەن، چونكه چەندین نەخۆشی تریش هەیە کە هاوشێوەی ئۆتیزمە، پێویستە بە وریاییەوە مامەڵەی لەگەڵ بکرێت و سەردانی سەنتەری تایبەت بكرێت.
هەروەها پێویستە بەردەوام ئەو مناڵانە لە چاوتێبڕین و بەئاگایی و وریایی رابێنێت، بۆ ئەوەی رۆژ لە دوای رۆژ بەرەو باشی بڕۆن. هەمو زاناکان لە سەر ئەوە کۆکن کە هەرکات یەکێک لەو نیشانانە دەرکەوت، راستەوخۆ ببرێت بۆ لای پسپۆڕی تایبەت، ئەمە وادەکات کەسی توشبو زوتر باش بێتهوه.
جێگەی خۆیەتی ئەوەش بوترێت نابێت کۆمەڵگە بە عەیبە یان جۆرێک لە جۆرەکان سەیری توشبوانی ئۆتیزم بکات، پێویستە رێز لە خۆیان و دایک و باوکیان بگیرێت و بە چاوێکی كهمهوه سەیر نەکرێن بهتایبهت توشبوان، چونکە ئەوان ناتوانن خۆیان کۆنترۆڵ بکەن لەو رەفتارانەی کە ئەنجامی دەدەن.