* نەوژین، سومەیە ساڵح 

دوای رەدکردنەوەی لە پارلەمان، رۆژانە شەقامەکانی عێراق و هەرێم پڕن لەو هاوڵاتی و چالاکوانانەی کە دژ بە هەمواری یاسای باری کەسی عێراقن، ئەوان دەڵێن: هەموارەکە گەر جێبەجێ بکرێت مەترسی جدی لەسەر ژنان و مناڵان جێدەهێڵێت، لەبارەی دەستوری بونی هەموارەکەش پارێزەرێک دەڵێت: بەشێک لە بڕگەکانی هەموارەکە دژ بە دەستوری عێراق و و رێککەوتنامە نێودەوڵەتیەکانن.

دوای مشتومڕێکی زۆر و دو هەوڵی دیكەی سەرنەكەوتو لە پاش ساڵی ٢٠٠٣، دواجار پارلەمانی عێراق لەژێر گوشاری “چوارچێوەی هەماهەنگیی شیعی”ـدا، رۆژی (٤ـی ئاب) خوێندنەوەی یەكەمی بۆ هەمواری یاسای باری كەسیی عێراق، تێپەڕاند.

لە یەکەم رۆژەوە کاردانەکان دژ بە هەموارەکە بەشێوەیەکی بەربڵاو دەستیانپێکردوە، سەرەتا نزیكەی ٢٠٠ پارلەمانتار بە واۆژی خۆیان داوایان لە سەرۆكایەتی پارلەمان كرد هەمواركردنەوەكە رابگرێت و رێگە نەدات جارێکی دیکە بەو شێوەیە بهێندرێتەوە پارلەمان، دواتر کاردانەوەکانی شەقام دەستیان پێکرد، لە زۆرینەی پارێزگاکانی عێراق و هەرێمی کوردستانیش خۆپیشاندان لەلایەن چالاکوانان و هاوڵاتیانی مەدەنی دەستیپێکرد و تاوەکو ئەمڕۆش بەردەوامیان هەیە.

لە ئاستی نێودەوڵەتیش دا، رێکخراوی هیومان رایتس وۆچ، راپۆرتێکی بڵاوکردوەتەوە و تێیدا ئاماژەی بەوەکردوە، چەند بڕگەیەکی هەموارەکە دەبنە هۆی پێشێلکردنی مافەکانی ژنان و مناڵان، جەختیشیکردوەتەوە، پارلەمانی عێراق بە پەسەندکردنی ئەو هەموارە پێشێلی چەندین رێککەوتننامەی نێودەوڵەتی دەکات، لەنێویان دا جاڕنامەی مافەکانی مناڵان و سیداو.

راپۆرتەکە بە ناونیشانی “پارلەمانی عێراق هەوڵدەدات هاوسەرگیری مناڵان بە یاسایی بکات، تێپەڕاندنی یاساکە مافەکانی ژنان و مناڵان دەخاتە مەترسییەوە”ـەیە و تێیدا لە بەشێکی دا، بە بیرهێنانەوەی راپۆرتێک کە لە مانگی ئاداری ٢٠٢٤ـدا بڵاوی کردوەتەوە دەڵێت: پرسی هاوسەرگیری دەرەوەی دادگا (تۆمارنەکراو) خۆی لە ئێستادا گرفتێکی سەرەکییە لە عێراق و بەهۆیەوە لە ماوەی ٢٠ ساڵی رابردودا ڕێژەی هاوسەرگیری مناڵان بەرزبوەتەوە.

دەشڵێت: یونیسێف رایگەیاندوە، ٢٨٪ـی کچان لە عێراق پێش تەمەنی ١٨ ساڵی هاوسەرگیریان کردوە، هاوکات بەپێی ئاماری نوێنەرایەتی نەتەوە یەکگرتوەکان بۆ هاوکاریکردن لە عێراق٢٢٪ـی هاوسەرگیرییە تۆمارنەکراوەکان کچانی خوار تەمەنی ١٤ ساڵن.

ناوەڕۆكی هەمواری یاسای باری كەسی: بەپێی ئەو پڕۆژەیەی كە لە پارلەمان خوێندنەوەی یەكەمی بۆ كرا، گرنگترین بڕگەکانی هەموارکردنەوە نوێیەكانی پڕۆژەیاساكەی باری کەسی بریتین لە: 

- دادگەكان پابەند دەكرێن بە پشتڕاستكردنەوەی گرێبەستەكانی هاوسەرگیری لە دەرەوەی دادگە كە لای شەرعزانەكان رێكدەخرێت و واژۆی مامۆستا ئایینییەكانی لەسەرە؛ هەر كەس بەپێی ئایینزای تایبەتی خۆی (شیعە و سوننە).

- پێگەیشتن (باڵغبون) كراوەتە بنەما بۆ هاوسەرگیریی كوڕ و كچ بەبێ دیاریكردنی ساڵی تەمەن.

- بەبنەماكردنی ئایینزای كوڕ یان پیاو لە باری كەسی لە كاتی سەرهەڵدانی ناكۆكی لە نێوان ژن و پیاو لەبارەی ژیانی هاوسەرگیری، ئەگەر لە خێزانێكیشدا ناكۆكی هەبو لەبارەی ئەو ئایینزایەی پەیڕەویی لێ دەكەن، “پەنا دەبردرێتە بەر شەریعەت” بەبێ رونكردنەوەی زیاتر.

خانمە پارێزەرێک ئاماژەبەوەدەکات، بەشێک لە بڕگەکانی هەموارەکە پێشێلی دەستوری عێراق دەکەن.

چرۆ عومەر، پێیوتین: بەپێی ماددەی ٢ لە دەستوری عێراقی ساڵی ٢٠٠٥، نابێت یاسایەک دەربکرێت کە لەگەڵ بنەما دیموکراسیەکان نەگونجێت، بەڵام ئەو بڕگەیەی لەهەموارەکە هەیە و دەڵێت؛ لەکاتی هاوسەرگیری و جیابونەوە کار بە مەزهەبی پیاوەکە بکرێت، پێشێلکردنی دەستوری عێراقە، چونکە لەگەڵ بنەما دیموکراسیەکان ناگونجێت.

چرۆ عومەر، کە هاوکات، داکۆکیکاری مافەکانی مناڵانیشە باس لە بڕگەیەکی هەموارەکە دەکات کە دژ بە مافی مناڵانە، وتی: لەو بڕگەیەی پێگەیشتن (باڵغبون) كراوەتە بنەما بۆ هاوسەرگیریی، پێشلکردنی ئەو ماددەیەکی دەستوری عێراقە کە دەڵێت: نابێت یاسا ناتەبا بێت لەگەڵ ماف و ئازادی، هەروەک بڕگەکە دژ بە جاڕنامەی مافەکانی مناڵانیشە.

یاسای باری كەسیی عێراق لە كوردستانیش بەركارە؛ بەڵام یاساکە ساڵی ٢٠٠٨ لە پارلەمانی کوردستان هەموارکراوەتەوە و کۆمەڵێک ماددە و بڕگەی بۆ زیادکراوە، نازانرێت هەموارەکە ئەگەری ئەوە بەدوای خۆی دا دەهێنێت یاساکەی هەرێم لەق بکات یاخود نا، چونکە بەپێی بڕیاری ژمارە ١١ـی ٣١/ ٨/ ١٩٩٢ـی پارلەمانی كوردستان، یاساكانی حكومەتی ناوەندیی عێراق راستەوخۆ لە هەرێمی كوردستان بەركار نابن، بەتایبەت ئەوانەی لەگەڵ بەرژەوەندیی هەرێمی كوردستاندا ناگونجێن. 

بەڵام بەهۆی ئەوەی هەرێمی كوردستان خاوەنی یاسای تایبەتی خۆی نییە بۆ باری كەسی و كار بە یاسای فیدراڵیی ١٨٨ـی ١٩٥٩ و هەموارە لۆكاڵییەكەی دەكات، دەشێت بە جۆرێك لە جۆرەكان هەڵوێستی زۆر بەهێز نەبێت لە بەرگریكردن لە یاسا بنەڕەتییەكە ئەگەر هات و لە بەغدا هەڵوەشێنرایەوە یان هەموار كرا.

داکۆکیکاران لە مافەکانی ژنان، ترسیان هەیە هەموارەکە لە پارلەمانی عێراقەوە تێبپەڕێندرێت، دەڵێن، لە ئەگەری تێپەڕاندنی یاساکە لە عێراق، بە هیچ شێوەیەک رێگە نادەین لە هەرێم تێبپەڕێندرێت.

هانا شوان، داکۆکیکار لەمافی ژنان و سەرۆکی رێکخراوی راگەیاندن و روناکبیری ژنان-کارەکانیان تایبەت لەسەر پرسەکانی ژنانە، بە نەوژینی وت: هەوڵ دەدەین تاوەکو یاساکە لە پارلەمانی عێراقەوە تێنەپەڕێندرێت، لە ئەگەری تێپەڕاندنیشی ئێمە هەمو هەوڵێکی یاسایی دەدەین بۆ رێگریکردن لەوەی لە هەرێم تێنەپەڕێندرێت و جێبەجێنەکرێت، چونکە هەموارەکە مەترسی جدی لەسەر ژنان و مناڵان جێدەهێڵێت، تێپەڕاندنی یاساکە نا ئارامی کۆمەڵایەتی دروستدەکات لە تەواوی عێراق.

لە ئەگەری جێبەجێنەکردنیشی لە هەرێم، یاساکە هەر دەکرێت کاریگەریی هەبێت لەسەر خەڵکی ناوچەکە، وەک چرۆ عومەر ئاماژەیپێکرد: گەر لە هەرێمیش جێبەجێ نەکرێت هەموارەکە، بەڵام پیاوان دەڕۆنە دادگاکانی عێراق بۆ مارەکردن و ئەمەش کێشەی فرە ژنی دروستدەکات، بەتایبەت لە ناوچەی گەرمیان، چونکە بە ئاسانی دەتوانن بڕۆنە دادگاکانی عێراق، بە حوکمی نزیکیان لەو ناوچانە.

دیمەنێک لە خۆپیشاندانی ئەمڕۆی شاری هەولێر دژ بە هەموارەکە

لە بەشێكی تری هەموارە ئامادەكراوەكەدا و لەبارەی ماددەی ٥٧ـەوە هاتوە "دوای جیابونەوەی هاوسەرەكان راستەوخۆ مناڵ بدرێت بە باوك، تەنانەت ئەگەر تەمەنی رۆژێكیش بێت”.

ئەم بڕگەیەش کاردانەوەی زۆری چالاکوانانی ژنی بەدواداهاتوە، پێیانوایە هەرچەندە بابەتەکە زیاتر کێشەی مەزهەبییە، بەڵام ژنان کراون بە ئامانج.

“شەڕەکە زیاتر شەڕی مەزهەبەکانە، بەڵام لە عێراق هەرکێشەیەک هەبێت بە ژنان دەستپێدەکەن و پێش هەمو شت دەست بۆ مافەکانی ئەوان دەبەن“، هانا شوان وادەڵێت.

هەر لەوبارەیەوە، شۆخان ئەحمەد، بەڕێوەبەری رێکخراوی هاریکاری یاسایی ژنان لە سلێمانی – بەشێك لە كارەكانیان بەرگریكردنە لە مافەكانی ژنان، رەخنەی گرت: لە عیراق بەردەوام هەوڵدەدرێت دەستکەوتە بەدەستهاتوەکانی ژنان وەربگیرێتەوە.

سەرباری ناڕەزاییە زۆرەکان، ئەو ژمارە پارلەمانتارەی هەموارەکەیان پێشکەش بە پارلەمانکردوە، هەوڵی دوبارە هێنانەوەی بۆ نێو پارلەمان و خوێندنەوەی دوەم بۆ هەموارەکە دەدەن.

لەوبارەیەشەوە، کاروان یاروەیس، پارلەمانتاری کورد لە پارلەمانی عێراق، وتی: دەبێت پێداچونەوە بۆ هەموارەكە بكرێت و رەزامەندی هەمو لایەنەكانی لەسەربێت، ئەوجا دوبارە بگەڕێندرێتەوە نێو پارلەمان، گەرنا جارێک نا، دە جاری دیکەش بهێندرێتەوە، وەک بەشی هەرە زۆری پارلەمانتاران دەنگی لەسەر نادەین و رەدی دەکەینەوە.