* نەوژین
رێكخراوێك ئاشكراى ده‌كات سه‌روى ١٣ هه‌زار سكاڵاى كێشه و توندوتیژی خێزانى له ساڵی رابردودا له هه‌رێمى كوردستان تۆماركراوه، ده‌شڵێت: ٧٠%ـى جۆری توندوتیژییه خێزانیه‌كان ده‌رونیین و هه‌روه‌ها ٧٠%ـى حاڵه‌ته‌كانى توندوتیژییش مێرده‌كان ئه‌نجامى ده‌ده‌ن، بۆ به‌ره‌نگاربونه‌وه‌ى ئه‌م دیارده‌یه‌ش پێشنیازی هه‌مواركردنى یاسای به‌ره‌نگاربونه‌وه‌ى توندوتیژی ده‌كات.
رێکخراوی هاریکاری یاسایی ژنان، بەهاوکاری سندوقی نیشتمانى بۆ دیموکراسی (NED)ـی ئەمریکی، ئەمڕۆ لە کۆنگرەیەکی رۆژنامەنوسی دا، راپۆرتی چاودێری جێبەجێكردنی یاسای بەرەنگاربونەوەی توندوتیژی خێزانی بڵاوکردەوە.
راپۆرتەکە له چه‌ند به‌شێك پێكدێت، به‌شی تایبه‌ت به ئاماری توندوتیژی خێزانی لە هەرێمی کوردستان بۆ ساڵی (٢٠٢٣)، راپرسیەک دەربارەی یاساى به‌ره‌نگاربونه‌وه‌ى توندوتیژی خێزانى، کێشە و گرفتەکانی بەردەم جێبەجێکردنی یاساى به‌ره‌نگاربونه‌وه‌ى توندوتیژی خێزانى و هەروەها کۆمەڵێک پێشنیار و راسپاردە تایبەت بە لایەنی پەیوەندیدار.
تۆماركردنى سه‌روى ١٣ هه‌زار سكاڵا
هەر لە راپۆرتەکە دا ئاماری بەرێوەبەرایەتی گشتی بەرەنگاربونەوەی توندوتیژی دژ بە ژنان و خێزانی هەرێم بەدرێژایی ساڵی رابردو خراوه‌ته‌ڕو، کە بەپێی ئامارەکە له‌و ساڵه‌دا (١٣٤٨٩) سکاڵای خێزانی و (٩٠) حاڵەتی گێچەڵ و دەستدرێژی سێکسی تۆمارکراوە، هەروەک لە سەنتەری راوێژكاری خێزانییش، (١٩٣٥) کەیس هەبوە.
٧٠%ـى توندوتیژییه خێزانیه‌كان ده‌رونیین
رێكخراوه‌كه له راپرسیەکەى دا سەبارەت یاسای بەرەنگاربونەوەی توندوتیژیە خێزانییەکانە لە هەرێم، بەشدارانى له هه‌ردو ره‌گه‌ز وه‌رگرتوه كه سەرجەمیان دانیشتوی هەرێمی کوردستانن و تەمەنیان لەنێوان (١٦ بۆ ٦٠) ساڵدایە.
پرسیار و ده‌ره‌نجامى وه‌ڵامه‌كانیش به‌مشێوه‌یه‌ی لایخواره‌وه‌یه:
- تاچەند هەبونی دادگای توندوتیژی خێزانی بە گرنگ دەزانیت؟
(٢٠%)ـی بەشداربوان وتویانە هیچ، (٤٠%)ـیان وتویانە تاڕادەیەک و (٤٠%)ـی دیکەشیان وتویانە زۆر.
- ئایا هەبونی لیژنەی ئاشتەوایی گرنگە بۆ كێشە خێزانیەكان؟
(٩٠%)ـی بەشداربوان وتویانە بەڵێ و (١٠%)ـیان وتویانە نەخێر.
- چ جۆرە توندوتیژیەك زیاترە لەنێو خێزانەكان دا؟
(٧٠%)ـی بەشداربوان وتویانە دەرونی، (١٠%) وتویانە جەستەیی و (٢٠%) وتویانە دارایی.
- ئایا رێكارەكانی لێكۆڵینەوە لە دادگاكان نهێنیە؟
(٧٠%)ـی بەشداربوان وتویانە بەڵێ و (٣٠%) وتویانە نەخێر.
- زیاتر لەلایەن چ كەسێكەوە توندوتیژی ئەنجام دەدرێت لەنێو خێزان دا؟
(٧٠%)ـی بەشداربوان وتویانە مێرد، (٢٠%) وتویانە ژن، (٤%) وتویانە برا، (١٢%) وتویانە دایک و باوک و (٤%) وتویانە خوشک.
- ئایا بونی ماڵی داڵدەدان (شەڵتەرەكان) گرنگە سەبارەت بە كێشە خێزانیەكان؟
(٧٢) وتویانە نەخێر و (٢٨) وتویانە بەڵێ.
- لەكاتی توندوتیژی خێزانی چی دەكەن؟،
(٥٠%)ـیان وتویانە بێدەنگ دەبم، (٢٠%) وتویانە پەیوەندی بە رێكخراوەكانه‌وه دەكەم و (٣٠%)ـیان وتویانە سکاڵا تۆماردەکەم.
هەروەها رای بەشداربوانی راپرسیەکە وەرگیراوە، سەبارەت بەوەی چی بكرێت بۆ كەمكردنەوەی توندوتیژی لەنێو خێزان دا؟ لەوەڵام دا ئاماژە بەچەند خاڵێک کراوە، لەوانە: بڵاوکردنەوەی هۆشیاری یاسایی و کۆمەڵایەتی، راگەیاندن لە تۆڕەکۆمەڵایەتیەکان، مامۆستایانی ئاینی و بونی سەنتەری راوێژكاری خێزانی پێش پرۆسەی هاوسەرگیری بكرێت بە مەرج.
پێشنیازه‌كان: كردنه‌وه‌ى شه‌ڵته‌ر و هه‌مواركردنه‌وه‌ى یاسا و بڵاوكردنه‌وه‌ى هۆشیاریی
لەبەشی دوەمی راپۆرتەکە دا چەند پێشنیارێک ئاراستەی لایەنی پەیوەندیدار کرا، کە بریتین لە: (كردنەوەی شەڵتەری تایبەت بە پاراستنی ئەو كەسانەی كە روبەڕوی مەترسی دەبنەوە لە یٔیدارەی راپەرین، لایەنە پەیوەندیدارەكان و وەزارەتی ناوخۆ رۆڵی زیاتر ببینن لە بڵاوكردنەوەی هۆشیاری لەسەر یاسای بەرەنگاربونەوەی توندوتیژی خێزانی، هەمواركردنەوەی یاسای بەرەنگاربونەوەی توندوتیژی خێزانی بەجۆرێك كە سەرجەم كەموكورتیە یاساییەكان و لایەنەكانی جێبەجێكردنی چارەسەر بكات، هەوڵدان بۆ رێكخستنەوەی كاروباری لیژنەكانی ئاشتەوایی لەسەرجەم شارەكان بە جۆرێك یەك میكانزمی دیاریكراو و گشتگیری كاركردنیان هەبێت و بڵاوكردنەوەی هۆشیاری زیاتر لەسەر یاساكە بە شێوەیەكی گشتی و بەتایبەت لە ئیدارەی گەرمیان).